O tym, dlaczego kapitalizm jest do niczego

Nie ma co dłużej upierać się, że kapitalizm jest ustrojem optymalnym. Albo powtarzać bzdury, że nie ma wobec niego żadnej alternatywy. Zacznijmy wreszcie myśleć!

Ponieważ projekt jest nowy, winien jestem Państwu wprowadzające wyjaśnienie. Chciałbym na tym blogu pisać o tym, jak poruszać się po współczesnej ekonomii. A poruszać się jest coraz trudniej. Głównie dlatego, że nie ma w niej już żadnych utopii. Jedna (komunistyczna) upadła na przełomie lat 80. i 90., a jej kapitalistyczna siostra bliźniaczka umarła na naszych oczach w wyniku ran odniesionych podczas kryzysu w 2008 roku.

Czy nam się to podoba czy nie, musimy dorosnąć i nauczyć się funkcjonowania w świecie, w którym brak prostych recept na dobrą gospodarkę i dobre społeczeństwo. Chciałbym to Państwu ułatwić, proponując konwencję atlasu, a więc zbioru map, które pomogą odnaleźć się choć trochę w tym chaosie.

Z mapami bywa zazwyczaj tak, że ich studiowanie najlepiej zacząć od dużej czerwonej kropki. Tej z napisem: TUTAJ JESTEŚ. Otóż z ekonomicznego punktu widzenia jesteśmy w kapitalizmie. System ten uformował się gdzieś w wiekach XVIII i XIX wraz z nastaniem rewolucji przemysłowej. Apologeci kapitalizmu lubią odnosić się do tamtego pionierskiego okresu, wskazując, że bez niego większość z nas byłaby skazana na smutne życie ciemnych, ubogich chłopów, a feudalizm (hierarchiczny system oparty na własności ziemskiej) trwałby w najlepsze. Nie byłoby też skoku cywilizacyjnego, który uczynił nasze życie znacznie mniej znojnym. Z pozoru to wszystko prawda, co zdaje się dobrze potwierdzać ten oto ukochany wykres (oparty o klasyczne szacunki brytyjskiego ekonomisty Angusa Maddisona) każdego piewcy kapitalizmu.

Widać na nim z grubsza tyle, że przez setki lat ludzkość żyła mniej więcej na tym samym poziomie materialnego bogactwa, aż nadszedł kapitalizm i bum. Dochód narodowy wystrzelił do góry jak fontanna. Kapitaliści rzadziej wskazują jednak na inny wykres (pochodzący od tego samego Maddisona). Pokazuje on dobitnie, jak nierównomiernie odbywał się ten, wywołany eksplozją kapitalizmu, wzrost.

Największy problem tkwi jednak jeszcze gdzieś indziej. Otóż jeśli posłuchać kanonicznej opowieści o kapitalistycznym postępie, to można odnieść wrażenie, że przed jego nastaniem większości ludzkości było bardzo źle. Dopiero wolny rynek – tzw. pierwsza globalizacja (lata 1870-1914) – i uprzemysłowienie podniosły ludzkość na wyższy etap rozwoju. Przekonuje nas do tego choćby ważny historyk gospodarki Gregory Clarke, wskazując też na niesamowitą poprawę położenia brytyjskiego pracownika. Jeszcze w roku 1700 na kilogram wołowiny musiał taki człowiek pracować ok. 10 godzin. Dziś zajmuje mu to mniej niż godzinę. Prawda, że wspaniale?

Tę jedynie słuszną linię argumentacji uparcie kontestują jednak inni badacze. Na przykład Suresh Naidu (Columbia) i Noam Yuchtman (Berkeley), którzy mówią tak: Jasne, że rewolucja przemysłowa dawała pracę i skłaniała do migracji do miast masy ubogiej ludności wiejskiej. Bylibyśmy jednak intelektualnie nieuczciwi, gdybyśmy zapominali, że ten sam rodzący się kapitalizm, te same masy konsekwentnie pauperyzował. Najpierw wywłaszczając je z ziem, a potem dyktując wysokie ceny produktów pierwszej potrzeby. Oczywiście nie odbyło się to za jednym zamachem i było rozciągnięte na kilka pokoleń. W Europie proces ten można prześledzić na przykładzie tzw. wielkich grodzeń, a więc odbierania gruntów dzierżawcom i chłopom przez bogatych właścicieli ziemskich, którzy z kolei uzyskane tereny przekształcali na łączone i ogradzane płotem pastwiska dla owiec oraz gospodarstwa farmerskie nastawione na produkcję masową. W Nowym Świecie odbywało się to jeszcze bardziej krwawo i polegało na faktycznym zniewoleniu rdzennej ludności indiańskiej oraz przywożonych z Afryki czarnych niewolników. Spragnionych szerszego tła odsyłam do monumentalnej „Ludowej historii Stanów Zjednoczonych” Howarda Zinna, która została wreszcie przetłumaczona na język polski.

Nieważne jednak, czy wspomniane wydarzenia miały miejsce w Europie czy też w koloniach, efekt uboczny rodzącego się kapitalizmu był taki, że dla większości ludzkości migracja za chlebem do miast nie była żadną miarą wolnym wyborem. Była natomiast twardą koniecznością podyktowaną walką o przetrwanie. Oczywiście kapitalizm – jak każda zwycięska ideologia – wypracował całą masę rozbudowanych uzasadnień. Świetnie na przykład rozbudzał marzenia o awansie społecznym (mit od pucybuta do milionera), tylko że spełniały się one w jednostkowych przypadkach. Większości robotników oferował płace na poziomie tylko nieznacznie przekraczającym minimum potrzebne do przetrwania.

Ale problem z kapitalizmem polega nie tylko na tym, że ufundowano go na społecznej niesprawiedliwości. Na ten „grzech pierworodny” można by jeszcze (choć z odrazą) przymknąć oko. Można by to zrobić, gdyby kapitalizm był przynajmniej funkcjonalny albo stabilny, ale tak niestety nie jest. Jako pierwszy opisał to oczywiście Karol Marks. Wbrew sztampowym przekonaniom (wysuwanym zazwyczaj przez niedoinformowanych wojujących antymarksistów) ten niemiecki pisarz nie bał się kapitalizmu. Odwrotnie. On się tym kapitalizmem fascynował. Dowodził nawet, że kapitalizm spełnia historyczną misję podniesienia siły produkcyjnej (dzięki łączeniu i specjalizacji) na niespotykany dotąd poziom, który nie śnił się społeczeństwom chłopskim, feudalnym i niewolniczym.

Problem tylko w tym, że jeśli pozwolimy mu działać wedle jego naturalnej, wolnorynkowej logiki, to niechybnie zamieni się w potwora. Kapitalizm, zdaniem Marksa, można porównać do mitycznego króla Midasa. Tego, co to zamienia w złoto wszystko, czego się dotknie, ale na koniec umiera z głodu pośród niezliczonego bogactwa.

Pamiętajmy, że gdy Marks pisał swoje analizy, ekonomia dopiero raczkowała, więc autor musiał dopiero wymyślić pojęcia służące do opisu badanego zjawiska. Trzeba przyznać, że często robił to mętnie i chaotycznie. W gruncie rzeczy zaproponowane przezeń rozumowanie jest jednak dziecinnie proste. Oto najsłabszym ogniwem kapitalizmu jest według Marksa… człowiek.

Z jednej strony tenże człowiek jest dla kapitalizmu kluczowy. Oczywiście pod warunkiem, że występuje w roli zasobnego w kapitał nabywcy towarów. Tylko że, z drugiej strony, gdy idzie o ludzi jako o sprzedawców specyficznego towaru (tj. pracy), to społeczeństwo kapitalistyczne ma tendencję do ograniczania do maksimum jego ceny.

Wynikiem tego jest sytuacja, w której liczba nabywców w stosunku do wyprodukowanego towaru jest zbyt mała. Stąd biorą się w kapitalizmie ciągłe kryzysy i wstrząsy. Te wszystkie „czarne czwartki”, „wielkie depresje” i „stracone dekady”. Nadchodziły, nadchodzą i będą nadchodzić właśnie dlatego, że gdy kapitalizm wytęża wszystkie swoje siły, by produkować więcej i więcej, to nie może potem tej produkcji zrealizować. Z tego prostego powodu, że warunkiem zwiększania zyskownej produkcji jest utrzymywanie niskich płac. A niskie płace w ostatecznym rozrachunku nie pozwalają tejże produkcji zrealizować. I to jest właśnie moment, w którym kapitalizm gryzie własny ogon.

Marks obserwujący sprawy z perspektywy drugiej połowy XIX wieku myślał pewnie, że widział wiele. Gdyby jednak dożył przełomu wieków XX i XXI, to dopiero mógłby wykrzyknąć triumfalne: „A nie mówiłem??!!”.

Ale o tym już w następnym odcinku.