A gdyby tak Marks zmartwychwstał?

Dziękuje Państwu za komentarze pod pierwszym odcinkiem Nowego Atlasu Ekonomicznego. Było ich kilkadziesiąt, co może oznaczać, że macie przynajmniej trochę chęci na nieco inną rozmowę o gospodarce. Pochwały cieszą, a przygany dodają zapału. Zwłaszcza te, z których pobrzmiewa dobrze mi znana nutka zniecierpliwienia: „Dobra, dobra, cwaniaczku. Krytykować to każdy potrafi. Ale my czekamy na konkrety!”. Bo i ci czytelnicy Atlasu nie zostaną z pustymi rękami. Wszystko jednak w swoim czasie.

Na razie jednak wróćmy do opowieści przerwanej w momencie, gdy Karol Marks jakimś cudem budzi się po 133 latach spędzonych na londyńskim cmentarzu Highgate (to trochę historia jak z popularnej ostatnio powieści Timura Vermesa „On wrócił!”). Autor „Kapitału” odsuwa więc dyskretnie płytę nagrobną, otrzepuje marynarkę, przeczesuje czuprynę i… idzie się podpiąć do internetu. A po paru godzinach pobieżnej analizy podstawowych wskaźników makroekonomicznych słychać jego głośny krzyk: „A nie mówiłem?!”.

Marks, który powrócił z zaświatów, szybko orientuje się bowiem, że w międzyczasie bogaty zachodni kapitalizm rozwijał się niemal dokładnie w zgodzie z jego przewidywaniami. A jak się patrzy na ostatnie 30–40 lat, to widać to szczególnie mocno. W zasadzie można tego dowieść przy pomocy dwóch prostych wykresów. Dzisiejszy odcinek Atlasu będzie o pierwszym z nich. Wygląda on tak:Jego tytuł mógłby brzmieć: finansjalizacja. Dowodzi on bowiem, że jeszcze nigdy w historii kapitalizmu władza kapitału finansowego nie była równie hegemoniczna, co obecnie. Oczywiście, jak większość zjawisk ekonomicznych, dominacja sektora finansowego nie zaczęła się wczoraj. Na wykresie widać, że rola szeroko rozumianego sektora FIRE (finanse, ubezpieczenia, nieruchomości) rośnie w okresie powojennym w sposób stały.

Najlepiej widać to na przykładzie Stanów Zjednoczonych. W latach 1980–2000 zyski amerykańskiego sektora finansowego urosły z 32 mld do prawie 200 mld. Czyli prawie siedem razy! Ten fenomen pokazuje czerwona krzywa na przedstawionym powyżej wykresie, ilustrująca wzrost udziału sektora finansowego w amerykańskim PKB. Z ok. 10 proc. po drugiej wojnie światowej do ponad 20 w początkach XXI wieku.

Ale niebieska krzywa wcale nie jest mniej ważna. Ona pokazuje udział sektora produkcyjnego w amerykańskim dochodzie narodowym. Ten udział spada. Z 25 proc. po wojnie do ok. 10 dziś. Co oznacza tyle, że finanse w praktyce zastąpiły tradycyjną twardą produkcję w roli dmuchawy pompującej PKB. I choć przytoczone tu dane dotyczą tylko amerykańskiego serca współczesnego kapitalizmu, to tendencja jest widoczna w całym (bez wyjątku) rozwiniętym świecie.

Problem do niedawna polegał na tym, że ekonomia głównego nurtu nie potrafiła go jednak należycie zinterpretować. Myślano z grubsza tak: żyjemy w kapitalizmie. A w kapitalizmie najważniejszy jest przecież kapitał. A gdzie mamy do czynienia z kapitałem w czystszej postaci, jeżeli nie na rynkach finansowych? Albo tłumaczono, że rozrost sektora finansowego to naturalny etap rozwoju gospodarek zachodnich. Które na naszych oczach przechodzą z XX-wiecznej fazy uprzemysłowienia do opartej na usługach ponowoczesności.

Tu pragnę czytelników przestrzec. Jeśli spodziewacie się, że zaraz nastąpi rytualne narzekanie na złe banki i panującą tam chciwość, to nie będziecie usatysfakcjonowani. Modne dziś polowanie na złych banksterów jest niebezpiecznym uproszczeniem. Na dodatek zaciemniającym inne, prawdziwe źródła gospodarczych patologii, w tym kryzysu roku 2008. Mówiąc krótko: oskarżanie banków i bankowców o całe zło współczesnej gospodarki jest jak łajanie chorego na grypę za to, że zaraża zdrowych. Taka postawa będzie jednak zawsze rozmową o objawach, nie zaś o przyczynach trawiącej organizm choroby. Tak naprawdę problemem finansjalizacji nie jest bowiem istnienie sektora finansowego ani nawet jego rozrost czy deregulacja branży z lat 80. i 90. (którą robili ręka w rękę prawicowcy i lewicowcy).

Kłopot leży dużo głębiej, bo w samej naturze kapitalizmu. Polega on na tym, że w ciągu minionych 20–30 lat motywy finansowe zyskały w biznesie zbyt duże znaczenie, a aktorzy finansowi stali się bezprecedensowo potężni. Ale zostawmy teorię. Zjawisko to można przecież pokazać na wielu przykładach. Weźmy pojedynczą firmę i spróbujmy sobie na początek odpowiedzieć, kto dziś rządzi w takiej korporacji. Potężny szef w stylu prezesa albo dyrektora wykonawczego? No cóż, on może i ma piękny gabinet oraz wysokie uposażenie, ale zazwyczaj jest to tylko wynajęty fachowiec. Wynajęty przez udziałowców. A więc rozproszonych właścicieli. Jednym z efektów postępującej finansjalizacji jest właśnie to, że takim właścicielem można się stać bardzo szybko. I bardzo szybko można z tej roli wyjść.

Skutek jest taki, że pomiędzy udziałowcami a firmą nie ma już takiej więzi jak kiedyś. Dominuje więc tendencja do uzyskiwania jak najlepszego wyniku krótkookresowego. Udziałowcy chcą przecież, by dywidenda została zrealizowana jak najszybciej i była jak najwyższa. Wynajęci przez nich menedżerowie są oceniani na podstawie tego, czy zdołali ten cel zrealizować. Proszę zwrócić uwagę, że wszyscy po drodze zachowują się zupełnie racjonalnie. Każdy działa tak, by jemu było jak najlepiej (tak właśnie definiuje się „racjonalność” w ortodoksyjnej ekonomii liberalnej). Ale niestety z tego łańcuszka racjonalnych motywów rodzi się zjawisko niebezpieczne dla całej gospodarki. Tak właśnie pompowany był i jest balonik finansjalizacji.

Gdyby rzecz dotyczyła tylko sektora finansowego, nie byłoby takiego problemu. Kłopot tkwi w tym, że finansjalizacja od dawna kolonizuje inne gałęzie gospodarki. Na przykład przemysł. Jeszcze 30–40 lat temu działające na tym rynku firmy funkcjonowały na zupełnie innych zasadach. Produkowały pewien towar, a potem go sprzedawały. Uzyskaną nadwyżkę zabierał właściciel i dzielił się nią z pracownikami. Jak dawał zbyt mało, to przyciskały go związki zawodowe. Jakąś część dochodu przeznaczano też na inwestycje. Wszystkie strony wiedziały jednak, że liczy się nie tylko to, co dziś, lecz również perspektywy na przyszłość. Ale w momencie, gdy koncerny przemysłowe stały się normalnymi spółkami giełdowymi, zaczęły działać na tych samych zasadach co sektor finansowy. Inwestycje w realny kapitał zeszły na drugi plan. Bo one zazwyczaj przynoszą zwrot dopiero w dłuższym okresie. A logika finansjalizacji skupia się raczej na okresie krótkim, na dywidendzie i kursie akcji. I tak w miarę upływu czasu w zachodnich gospodarkach realne inwestycje i zyski zupełnie się od siebie oddzieliły. Kiedyś one szły w parze. Dziś już nie idą.

Jeśli ktoś chce dowodów, odsyłam do badań empirycznych. Na przykład studium przeprowadzonego w roku 2009 przez Michaela J. Coopera ze Szkoły Biznesu im. Davida Ecclesa na Uniwersytecie Utah. W jego ramach ekonomista przebadał wyniki finansowe ponad tysiąca firm na przestrzeni dwudziestu lat. I wyszło mu, że im więcej zarabiają szefowie tych firm, tym gorsze wyniki takich spółek. To dokładnie ta sama logika opisana kilka chwil temu! Przecież w świecie wielkiego sfinansjalizowanego biznesu kategorią, która decyduje o sukcesie, jest zwrot dla akcjonariusza.

W praktyce zadaniem każdego prezesa jest więc przyniesienie jak najwyższych zysków w jak najkrótszym czasie. I każdy z nich doskonale wie, jak to się robi. Trzeba po prostu w ciągu pierwszego roku albo dwóch wycisnąć z firmy wszystko, co się da. Drogą do tego celu jest zazwyczaj cięcie kosztów. Tak osiąga się wynik, który można pokazać akcjonariuszom. Im wynik lepszy, tym większa szansa, że się dostanie kredyt zaufania na kolejną kadencję. W ten sposób taki prezes może w ciągu kilku lat stać się milionerem, nie inwestując ani grosza ze swoich własnych pieniędzy. I znowu ta sama diabelska logika. Im więcej płacimy prezesowi, tym bardziej chce on zadowolić mocodawców i dostarczyć im tego, czego chcą. Czyli szybkiego zysku. Zwykle po kilku latach wyjdzie na jaw, że firma nie była zarządzana rozwojowo, lecz jej kierownictwo myślało tylko o maksymalizacji bieżących profitów. Ale kogo to obchodzi? Prezes już swoje zarobił. Akcjonariusze podobnie. Nie ma nikogo, kto w tym układzie miałby interes w dbaniu o długofalową kondycję przedsiębiorstwa. Kiedyś prezes to robił, bo jego osobisty majątek rósł razem z firmą. Dziś zarabia fortunę w rok czy dwa. Zwłaszcza w dużych korporacjach.

Jeszcze za mało przykładów? No to spójrzmy na zjawiska outsourcingu i offshoringu (czyli przenoszenia kluczowych elementów łańcucha produkcji do krajów tańszych). Zachodnie korporacje dość szybko zauważyły, że neoliberalizm i globalizacja dają im niesamowite możliwości maksymalizacji zysków. Czyli również nadmuchania premii dla najwyższej kadry menedżerskiej. To był bezlitosny proces, bo nawet gdyby amerykański biznes nie chciał uciekać z kraju, to i tak zostałby do tego… zmuszony. Bo inwestorzy mówili do firm: zobaczcie, tam są niesamowite szanse na krociowe zyski. Nadal ich nie widzicie? To my zaraz pójdziemy do waszych konkurentów i sfinansujemy im przejęcia waszego biznesu. Więc i tak wasze firmy trafią do Chin. Ale już niestety bez was na pokładzie. Więc lepiej zróbcie to, co wam mówimy!

Dopiero teraz – po trzech dekadach intensywnej globalizacji (i o tym będziemy pisać w tym Atlasie) – przychodzi otrzeźwienie. I również bogaty Zachód zaczyna widzieć, że to, co dobre dla jego firm, okazało się zabójcze dla tamtejszych rynków pracy (offshoring zatrudnienia) czy finansów publicznych (offshoring podatkowy).A gdzie w tym wszystkim tkwi staruszek Marks? No cóż. On to wszystko w zasadzie przewidział. Oczywiście nie całkiem on sam, tylko cały szereg autorów, którzy korzystając z marksowskich narzędzi, podjęli się opisu współczesnego kapitalizmu również po jego śmierci.

Znacie „Monthly Review”? Jeśli nie, to powinniście poznać. Czasopismo to założył w 1949 r. harwardzki ekonomista Paul Sweezy (to on siedzi z lewej na zdjęciu powyżej). Zmarł w 2004 r., nie doczekawszy kryzysu 2008 r. oraz renesansu zainteresowania jego teoriami. Na szczęście wychował sobie jednak grono godnych następców. Na czele z obecnym redaktorem naczelnym „Monthly Review” Johnem Bellamym Fosterem. Autorem (do spółki z Robertem McChesneyem) wydanej w 2012 r. (jest po polsku) książki „Kryzys bez końca”.

Czytanie autorów z kręgu „Monthly Review” jest ożywcze, bo ich nie interesuje kapitalizm z książeczek dla grzecznych dzieci (ewentualnie dla studentów pierwszego roku ekonomii), tylko ten realnie istniejący. Sweezy już w latach 70. nazwał go kapitalizmem monopolistycznym. Ten kapitalizm nie ma nic wspólnego z romantyczną opowieścią o wolnych homo economicusach, dzięki którym prowadzona przez niewidzialną rękę rynku podaż spotyka się z popytem, po czym żyją długo i szczęśliwie. Kapitalizm monopolistyczny charakteryzuje się potężną spiralą centralizacji i dominacją korporacyjnych form organizacji gospodarczej. Poszczególne branże są tutaj kontrolowane przez kilka oligopolistycznych firm, które w dziedzinie decyzji produkcyjnych oraz inwestycyjnych działają nie tyle w konkurencji do siebie, lecz – jak to ujął Schumpeter – „z wzajemnym poważaniem”.

Oczywiście i w tej superlidze gigantów dochodzi raz na jakiś czas do pewnych przesunięć. Czasem ktoś z niej spadnie (Kodak, Nokia), a czasem ktoś awansuje (Apple, Google). Warto jednak zwrócić uwagę, że każdy nowy „pistolet” szybko akceptuje obowiązujące tu reguły gry. I wszystkie swoje wysiłki koncentruje na uzyskaniu pozycji monopolistycznej w swojej działce, a jeszcze lepiej – zawiązuje oligopol kontrolujący kilka powiązanych ze sobą branż.To jest jednak moment, w którym kapitalizm zaczyna gryźć się w swój własny ogon. Giganci stają się jak disneyowski Sknerus McKwacz, który gromadzi w swoim skarbcu w Kaczogrodzie kolejne złote monety. Sweezy nazwał to zjawisko „nadakumulacją kapitału” charakteryzującą największe podmioty kapitalizmu monopolistycznego. To coś jakby zaklęty krąg. Niechęć posiadaczy kapitału do aktywniejszej polityki redystrybucyjnej rządu czy strach przed utratą konkurencyjności (mrożenie płac) sprawia, że stają oni wobec bariery popytu. Czyli, mówiąc wprost, nie ma wystarczającej liczby chętnych do kupowania ich towarów.

A przez to ogromna część zdolności wytwórczych gospodarki pozostaje niewykorzystana (istniejące dziś fabryki samochodów mogłyby bez trudu wyprodukować trzy razy tyle towaru co obecnie). One mają z kolei wpływ na brak inwestycji. Bo firmy z zasady nie są chętne, że inwestować w branżach, w których duża część istniejących zdolności pozostaje bezczynna. Malejącemu wykorzystaniu zdolności wytwórczych towarzyszy coś, co Foster i McChesney nazwali stagnacją zatrudnienia. Co jeszcze bardziej pogłębia barierę popytu. W efekcie im więcej korporacje zarabiają, tym bardziej spada ich ochota do reinwestowania zgromadzonych środków. Jeżeli spojrzeć na prywatne niemieszkaniowe inwestycje netto w gospodarce amerykańskiej, to spadły one z 4 proc. PKB w latach 70. do 3 proc. w latach 90. i 2,4 proc. w latach 2000–2010. Przypadek? Nie sądzę!

W tym miejscu dochodzimy więc do drugiego kluczowego wykresu, którym zmartwychwstały Marks mógłby nam machać przed oczami wrzeszcząc: „A nie mówiłem?!!”. Ten wykres wygląda tak:A co to oznacza, o tym już w następnym odcinku naszego Atlasu.