Skąd się biorą populiści? Bo kapitał tłucze pracę! Proste?

W poprzednich odcinkach Nowego Atlasu Ekonomicznego próbowałem Państwa przekonać, że kapitalizm jest generalnie świetny. Tylko że niestety ma wielki problem z pracą, co czyni go systemem wewnętrznie sprzecznym i niestabilnym. Dziś chciałbym Państwu pokazać, jak to się przekłada na rzeczywistość polityczną.

Kapitał i praca to jak wiemy dwa najważniejsze środki produkcji. Bez ich spotkania w gospodarce nie zostanie wytworzona żadna wartość. Żaden towar ani żadna usługa. Istnieją jeszcze inne środki produkcji (technologia, instytucje), ale ich znaczenie nie jest już tak fundamentalne. A kapitał i praca są potężne. Do tego stopnia, że wokół nich wykształciły się całe wielkie wizje ładu politycznego. Mówiąc w największym skrócie kapitał wykreował sobie wolnorynkowy kapitalizm. Praca stworzyła zaś demokrację.

Cofnijmy się do XIX wieku. Rewolucja przemysłowa wynosi do władzy nową klasę społeczną (kapitalistów), którzy powoli wypierają z obrazu „stare pieniądze” arystokratów. To jest moment zwrotny. Taki na przykład wielki ekonomista i publicysta tamtych czasów David Ricardo stoi na stanowisku postępowym i popiera przemiany. Jego argument brzmi tak: posiadacze ziemscy pasożytują na reszcie społeczeństwa. Więc Ricardo staje się piewcą przedsiębiorców, którzy uosabiali dla niego produktywne siły społeczeństwa.

Ale już pokolenie później następuje kolejna zmiana. Właściciele ziemscy przestali być głównym problemem. To dlatego następcy Ricarda (np. Marks) przekształcają jego rozumowanie. I mówią, że teraz to kapitaliści są zupełnie jak właściciele ziemscy. I to oni pasożytują teraz na reszcie społeczeństwa. Są ku temu dobre powody. XIX-wieczny kapitalizm – wtedy u szczytu swego młodzieńczego wigoru – nie bardzo ma ochotę zawracać sobie głowę mało posażną panną demokracją. To jest los XIX-wiecznych rewolucji, które zazwyczaj zatrzymują się w momencie, gdy spełnione zostają postulaty klas średnich. A XIX-wieczne demokracje obudowane zostają cenzusem majątkowym, płciowym i rasowym. Powód jest oczywisty: przyznanie praw politycznych szerokim masom społecznym stworzy nieuchronną presję, by się kapitaliści swoimi rosnącymi jak na drożdżach fortunami podzielili. A na to „nowe pieniądze” nie są gotowe. Potrzeba będzie prawie stu lat, by kapitalizm zrozumiał, że powinien się wreszcie ustatkować. Dla własnego dobra.

Symboliczna data ich ślubu to dopiero rok 1945. Miłości nie było tu zbyt wiele. Raczej chłodna kalkulacja. Kontekstem tego zawartego z rozsądku małżeństwa są ponure doświadczenia dwóch straszliwych wojen światowych, wielkiego kryzysu lat 30. i (co chyba najważniejsze) strach klas posiadających przed stojącymi na Łabie radzieckimi czołgami.

Układ był od początku jasny. Masy pracujące i reprezentujące je partie lewicowe zgodziły się na kapitalizm. Praktyczny wyrazem tej zgody to fundamentalne gwarancje dla własności prywatnej, której nawet legalnie wybrany parlament bez odszkodowania nie może odtąd zawiesić. Tym samym lud oddał rewolwer, przy pomocy którego zwykł w przeszłości dochodzić swoich praw. W zamian dostał od kapitalizmu gwarancję, że rynek będzie odtąd poddany daleko idącej kontroli politycznej. Polegać to miało głównie na nacjonalizacji wielu gałęzi przemysłu i dopuszczeniu pracowników do wpływania na losy przedsiębiorstw. To było sedno umowy społecznej, na której oparty został powojenny ład w tak różnych od siebie kulturowo krajach jak USA, Niemcy, Skandynawia czy Włochy.

Początkowo kontrakt działał świetnie. Tak świetnie, że w głowach mieszkańców Zachodu zdążyło zakorzenić się przekonanie o pogodzeniu ognia z wodą. A więc pomyślnym rozwiązaniu konfliktu na tle społecznym i klasowym w ramach systemu kapitalistycznego. Tylko że nawet przedłużony miesiąc miodowy musi się kiedyś skończyć. Pierwsze tarcia pojawiły się gdzieś na przełomie lat 60. i 70., gdy parę dopadła proza życia. A więc gospodarcza stagnacja. Logika tych tarć była prosta. W warunkach niższego wzrostu przedsiębiorcy nie mogli już liczyć na tak wysokie zyski jak wcześniej. Wobec czego redystrybucja stała się dla nich coraz bardziej dokuczliwa. Kapitalistów mierziła też inflacja, za pomocą której rządy próbowały dotrzymać keynesowskiej obietnicy zapewnienia pełnego zatrudnienia. Inflacja uderzała bowiem głównie w zakumulowany kapitał, podczas gdy płace robotników były jeszcze wtedy indeksowane. Klasy średnia i wyższa zaczęły się więc coraz bardziej rozpychać. Pompując przy pomocy mediów – robionych zazwyczaj przez wielkomiejskie elity należące do wyższej klasy średniej – mit o powrocie do wolnego rynku. A więc powrocie do pewnego stanu naturalnego, który został tylko na czas powojennej odbudowy jakby zawieszony. Aby ten plan zrealizować, trzeba było jednak de facto wypowiedzieć kontrakt małżeński z roku 1945. Wedle zasady: „Kochanie, może już z tego papierka zrezygnujemy. To takie niedzisiejsze”.

I wtedy demokracja ugięła się po raz pierwszy. Kalkulując, że może faktycznie wystarczy mężowi trochę odpuścić. Zrozumieć gorszy moment. To wówczas (lata 70.) nawet socjaldemokratyczne rządy w Bonn czy Londynie naciskały na związki zawodowe, by może faktycznie trochę zredukować swoje żądania płacowe. Nieoczekiwanym sojusznikiem kapitalizmu stało się pokolenie 1968 roku – skonfliktowane z generacją rodziców, uważające ją za skostniałych dinozaurów i pochopnie wyrzucające do śmietnika wszystkie ich wartości. W tym również „nudną spokojną pracę na etat pod czujnym okiem centrali związkowej”. To wtedy do głosu doszła generacji polityków z Margaret Thatcher i Ronaldem Reaganem na czele. Którzy złamali kręgosłup związkom zawodowym i otworzyli wrota do liberalizacji zachodnich rynków pracy. To był moment, w którym demokracja powinna była się połapać, że jej „stary” lubi przyłożyć. A potem jeszcze twierdzi, że demokracja sama sobie winna, bo się „rozdokazywała”.

Od tamtej pory było już jednak coraz gorzej. Kolejne pokolenia rządzących znajdywały coraz to nowe uzasadnienia, że kapitalizm ma zawsze racje. A demokracja nie ma jej prawie nigdy. Jednym z nich były wielkie obniżki podatków (zwłaszcza dla najbogatszych). Powrotu małżeńskiej harmonii nie przyniosły, a zrujnowały równowagę budżetową. Kto uważa, że to jakieś populistyczne zawracanie głowy, niech koniecznie sięgnie do najnowszej pracy ekonomistów Kennetha Scheve’a i Davida Stasavage’a. Stworzyli oni potężną bazę danych dotyczącą opodatkowania najbogatszych w 20 najbardziej rozwiniętych krajach świata. I to na dodatek w imponującej historycznej skali od 1800 r. do dziś. Pod uwagę wzięli dwa kluczowe składniki. Pierwszy to najwyższa stawka podatku dochodowego. Drugim była wysokość podatku spadkowego. „Jeżeli jakiemukolwiek fiskusowi udało się kiedykolwiek opodatkować kapitał, to właśnie przy użyciu tych dwóch narzędzi” – przekonują autorzy.

Gdy te podatki nanieść na oś czasu, to będą one swym kształtem przypominały odwróconą literę U. Najpierw długo, długo nic. A potem (mniej więcej sto lat temu) ostro w górę. Szczyt przypada na lata 50., 60. i 70. XX w.To wtedy krańcowa stawka podatku dochodowego wynosiła w zachodnich gospodarkach średnio ok. 60 proc. (a bywały i kraje, gdzie sięgała nawet 90 proc.). Po czym zaczyna się gwałtowny spadek. Aż do dzisiejszych 38 proc. Wyjątków od tej reguły prawie nie było. A gdy się zdarzały, to przybierały postać groteskowych krótkotrwałych wahnięć. Jak choćby inicjatywa François Hollande’a, który w 2014 r. podniósł we Francji najwyższą stawkę PIT do 75 proc. A potem wycofał się z tego przedsięwzięcia zaledwie po roku.

Podobnie jest z podatkiem spadkowym. Sto lat temu wynosił na Zachodzie średnio ok. 20 proc. W połowie stulecia poszedł w górę do ponad 40. Po czym spadł znów do dzisiejszych 20. Jeśli kogoś nie zadowalają te uśrednione dane, zawsze może dostroić soczewkę nieco dokładniej.Stany Zjednoczone? 79 proc. w 1935 r., a potem powyżej 70 proc. aż do 1982 r. I ostro w dół do dzisiejszych 39 proc. (a było już nawet 35 proc.). Wielka Brytania? Z 60 (międzywojnie) przez 90 (okres powojenny) do 40 dziś. I tak dalej, i tak dalej. Liczbami można w zasadzie żonglować w nieskończoność. Wzbogacając opowieść na przykład o stawki efektywne (czyli ciężary podatkowe po odliczeniu ulg i ułatwień). W niczym nie zmieni to jednak ogólnego przesłania. „Bogaci początków XXI w. dokładają się do wspólnej kasy w stopniu dużo mniejszym niż pokolenie ich rodziców, a czasem i dziadków” – podsumowują swoje główne przesłanie Scheve i Stasavage.

Na efekty tego stanu rzeczy nie trzeba było długo czekać. Już pod koniec lat 80. pojawiły się więc pierwsze sygnały, że nawet najbardziej rozwinięte kraje nie mogą się zadłużać w nieskończoność. A do gry weszły rynki finansowe jako gracz zdolny stawiać warunki rządom nawet najbogatszych krajów.

Jaka była jednak odpowiedź kapitalizmu? Oczywiście, że wina leży po stronie… rozrzutnej demokracji. Więc to ludowi trzeba zakręcić kurek z pieniędzmi i zafundować programy redukowania wydatków publicznych (dziś znanych pod nazwą „austerity”). Czy kapitalizm też wtedy oszczędzał? Oczywiście, że nie. Podczas gdy kolejne fale cięć likwidowały podstawy państwa dobrobytu (mniej na bezrobotnych, mniej na mieszkalnictwo, mniej na szkoły), biznes mógł liczyć na kolejne subsydia i zwolnienia podatkowe. Innym sposobem kupienia sobie dodatkowego czasu przez kapitalizm była deregulacja. Zwłaszcza sektora bankowego, która ruszyła pełną parą pod koniec lat 90. Wielki kapitał był zadowolony, bo deregulacja otworzyła mu drogę do osiągnięcia nieprawdopodobnych wcześniej zysków. A ludziom też to się z początku podobało, ponieważ niesamowicie potaniał kredyt, a siła nabywcza przeciętnego obywatela znacząco się więc zwiększyła. Tak ruszyło zjawisko „sprywatyzowanego keynesizmu”. Rząd zamiast pożyczać pieniądze, żeby za ich pomocą zapewnić zwykłemu człowiekowi dostęp do godnych warunków mieszkania, przerzucił to zadanie na obywatela. Według zasady: „Proszę, masz tu tani kredyt i spełniaj swoje marzenia”. Droga do krachu bankowego lat 2007-2008 stanęła otworem.

Dodajmy do tego jeszcze tzw. drugą globalizację. Która zaczęła się rozpędzać gdzieś w latach 70. A szczególnego przyspieszenia nabrała po upadku żelaznej kurtyny. I znów widzieliśmy tutaj ten sam schemat. Niemal całkowita eliminacja barier taryfowych i pozataryfowych pozwoliła kapitałowi bez większych przeszkód hulać po kuli ziemskiej w poszukiwaniu zysku oraz unikać opodatkowania na nieznaną dotąd skalę. Przegranymi były jednak rządy państw narodowych, którym coraz trudniej znaleźć źródła finansowania dla wydatków publicznych oraz osłaniania słabszych (np. pracowników) przed negatywnymi skutkami globalizacji (outsourcing miejsc pracy). Najnowszy (2016) sukces umów takich jak CETA (porozumienie o wolnym handlu i wspieraniu inwestycji między Unią Europejską a Kanadą) pokazuje, że kapitał wcale nie ma zamiaru zwolnić.

Czarę goryczy przelało wreszcie doświadczenie lat 2008-2014. Gdy kapitalizm znów wziął demokrację pod but i oświadczył, że to ta ladacznica znowu wszystko przehulała. Po czym z uciułanych przez nią pieniędzy (podatki) spłacił swoje długi z kasyna (nacjonalizowała strat sektora finansowego). I po raz kolejny przystąpił do „zaciskania pasa” (fala polityki „austerity” w latach 2010-2014), dziwiąc się, że demokracja (a wraz z nią praca) nie może się już nawet podnieść z podłogi.

Autorem metafory o mało udanym pożyciu kapitalizmu i demokracji jest niemiecki ekonomista Wolfgang Streeck. A jego głośna (choć ciągle niewydana po polsku) książka „Kupiony czas. O przełożonym kryzysie demokratycznego kapitalizmu” pozostaje jedną z najbardziej trafnych opowieści o kłopotach, w jakich się dziś znaleźliśmy.

Trochę ją jednak uzupełniłem, by doprowadzić ten rozdział do dziś. To znaczy do czasów, gdy przerażone liberalne elity oraz spora część opinii publicznej rozwiniętych krajów załamuje ręce nad triumfalnym marszem tzw. populizmu we wszystkich niemal krajach Zachodu. Nie mówiąc już o krajach rozwijających się. Gdyby tylko zapytali leżącej na podłodze i ryczącej z bólu pracy, toby pewnie dostali odpowiedź.