Jeśli nie „socjał”, to co? Mam pewien pomysł..

Nie lubię słowa „socjał”. Bardzo nie lubię. Użyłem go w tytule celowo, żeby przykuć Państwa uwagę i zagrać w karty, które są rozdane. Ale tak naprawdę to mi się te karty wcale a wcale nie podobają. Więc gorąco się temu „socjałowi” przeciwstawiam. Bo w samym tym słowie zawiera się ten cały ładunek pogardy i wyższości wobec słabszych współobywateli. Być na „socjale”. Trzeba zmniejszyć ten „socjał”. Czy „socjał” psuje biednych? Nawet Roosevelt mówił, że „socjał” to narkotyk, który niszczy duszę. I tak dalej. Autentyczne cytaty można mnożyć w nieskończoność.

Ale kryje się za tym pułapka, w którą nie zamierzam dać się wepchnąć. A i Państwa przed nią przestrzegam. Bo sprowadzenie ważnego mechanizmu redystrybucji do tak rozumianego „socjalu” to klasyczne odwracanie kota ogonem. W poprzednich odcinkach Atlasu próbowałem Państwu pokazać, że tworzenie sprawnego państwa dobrobytu to jeden ze starych i sprawdzonych sposobów ratowania kapitalizmu przed nim samym. Coś jakby wyciąganie mu z paszczy tego jego własnego ogona, żeby go sobie łaskawie nie odgryzł. Nie zawsze się jednak udaje. Tak było w zachodnich kapitalistycznych gospodarkach w ciągu minionych trzech dekad. W tym czasie redystrybucja słabła. A piewcy wolnego rynku krótkowzrocznie się tym cieszyli, nie widząc, że oto właśnie piłują gałąź, na której sami siedzą.

Warto tu dodać, że i na lewicy piłowanie rogów kapitalizmu przy pomocy samej tylko redystrybucji budziło zawsze spore zastrzeżenia. Dlaczego? Bo to jest już jakby „po herbacie”. Kapitał się już bowiem z pracą spotkał, z czego urodziła się jakaś wartość ekonomiczna. Po czym kapitał bez trudu mówi, że to właściwie jego dziecko. A praca niech się cieszy, że może sobie na nie popatrzeć w co drugi albo co trzeci weekend. A i to z łaski. Zupełnie jak ten „socjał”.

Jeśli chcielibyśmy to zmienić, to należałoby całą zabawę uzupełnić o PREDYSTRYBUCJĘ. Co to takiego? Mówiąc w skrócie: wszystko to, co dzieje się w gospodarce tuż przed spotkaniem kluczowych czynników produkcji kapitału i pracy.

W tym miejscu trzeba zadać sobie pytanie: czy te czynniki produkcji spotykają się w jakiejś wyimaginowanej próżni? Ekonomia neoklasyczna, a w ślad za nimi liberałowie, próbuje nas przekonać, że tak właśnie jest. Zdaniem owych liberałów spotkanie kapitału i pracy to coś jakby wersja bajki o Kopciuszku. Nieważne, że on jest księciem, a ona biedną córką złej macochy. Są sobie pisani, więc miłość zwycięża. Zakładam jednak, że większość czytelników tego tekstu ma więcej niż 7 lat i zdążyła się już zorientować, że w życiu jest inaczej. I że gdyby pisać Kopciuszka na poważnie, zaraz by się przecież pojawiły problemy natury klasowej, kulturowej, majątkowej oraz relacje władzy.

Ze spotkaniem pracy i kapitału jest podobnie. Kapitał (jako dobro rzadsze) stoi od początku na pozycji silniejszej. Pracodawca (dysponent kapitału) MOŻE wynająć pracownika. Pracownik MUSI podjąć pracę, bo nie będzie miał z czego żyć. Im pracownik słabiej wykwalifikowany, tym ta różnica będzie dotkliwsza. Mało tego, zazwyczaj pracodawca może wybierać z dostępnej puli pracowników. Im wyższe bezrobocie, tym pozycja pracownika słabsza. To spostrzeżenie prowadziło niektórych ekonomistów (np. Michała Kaleckiego) do twierdzenia, że w istocie biznes nie jest zainteresowany pełnym zatrudnieniem i używa wszystkich dostępnych środków politycznego wpływu, by podtrzymać istnienie „rezerwowej armii bezrobotnych”.

Podsumowując: praca spotykając się z kapitałem, jest de facto jak dziewczyna na castingu starająca się o pracę u znudzonego milionera. Niewykluczone, że wszystko skończy się dobrze. Ale pokus, by strona silniejsza wykorzystała swoją przewagę, jest – przyznają Państwo – wiele.

A predystrybucja jest właśnie sposobem, żeby tę sytuację przynajmniej trochę zrównoważyć. Słowem: żeby to spotkanie kapitału i pracy odbyło się na trochę bardziej neutralnym gruncie. Albo żeby ta słabsza strona (praca) miała się komu poskarżyć, jeśli silniejszy (kapitał) zacznie domagać się od niej rzeczy, na które ona nie ma ochoty.Sposobów na skuteczną predystrybucję jest kilka. Najbardziej oczywisty z nich to silne, skuteczne i reprezentatywne związki zawodowe. Niestety we współczesnej Polsce uzwiązkowiony górnik albo nauczyciel stał się odpowiednikiem imperialisty ze stalinowskiego plakatu propagandowego. Tego obrzydliwego, uprzywilejowanego tłuściocha, który śmieje się w twarz prawdziwym ludziom pracy. O ile jednak tamtego komunistycznego imperialisty nikt nie traktował poważnie, o tyle w straszliwego związkowca z najnowszej karykatury wielu Polaków zwyczajnie uwierzyło. Przez dwadzieścia kilka lat nad podkolorowaniem i utrwaleniem tego obrazu pracowało lobby pracodawców (nie wierzycie, to poczytajcie wystąpienia „ekspertów” Lewiatana, Pracodawców RP czy ZPP).

Media ten obraz ochoczo podchwyciły. W 2000 r. socjolog z Uniwersytetu Warszawskiego Wiesława Kozek opublikowała tekst pod wiele mówiącym tytułem „Destruktorzy. Tendencyjny obraz związków zawodowych w tygodnikach politycznych w Polsce”. Autorka przeanalizowała w nim treść artykułów prasowych ukazujących się w najważniejszych polskich mediach opiniotwórczych. I doszła do bardzo wyraźnego wniosku: ilekroć w III RP poważne gazety zabierały się w Polsce do pisania o związkach zawodowych, to i tak wychodziła im zwykle… tabloidowa karykatura. Związkowca roszczeniowego, nieodpowiedzialnego i prymitywnego. Jeśli kogoś nie przekonuje takie stawianie sprawy, może sięgnąć po badania CBOS. Według danych z roku 2014 więcej niż jedna trzecia Polaków (38 proc.) uważa działalność związków za korzystną dla kraju. Niewiele mniej (31 proc.) badanych uważa, że związkowcy to po prostu szkodniki na zdrowym ciele społeczeństwa. A jeżeli dodać do nich pokaźną (31 proc.) grupę respondentów, których temat związków w ogóle nie obchodzi, to widać wyraźnie, że zwolennicy silnych i aktywnych lobby pracowniczych są w Polsce w zdecydowanej mniejszości.

Jakie są konsekwencje? Najpierw drobny obrazek, który wspomniałem już kilka tygodni temu na łamach „Dziennika Gazety Prawnej”. Oto na Forum Ekonomicznym w Krynicy zorganizowano panel dyskusyjny o migracji do Polski pracowników ze Wschodu. Zasiedli w nim z jednej strony przedstawiciele lobby pracodawców (i to tych najbardziej twardogłowych w osobie lidera ZPP Cezarego Kaźmierczaka). A z drugiej – władzy państwowej (wicepremier Morawiecki). Kogo w tym składzie brakowało? Oczywiście związkowców.

Tylko że gdy dałem temu wyraz na jedynym ze społecznościowych portali, to spotkałem się ze ścianą niezrozumienia. „A co mają związki do planowania polityki migracyjnej polskiego rządu?” – pytano retorycznie. No właśnie mają. Bo oczywiście jest tak, że aktywne przyciąganie na polski rynek pracowników z Ukrainy jest starym postulatem pracodawców i sprzyjających im liberalnych think tanków. I trudno się temu dziwić. Przecież faktycznie zmniejszyła się ostatnio w Polsce tzw. rezerwowa armia bezrobotnych (poziom bezrobocia najniższy od początku lat 90. plus migracje zarobkowe Polaków na Zachód), a co za tym idzie – osłabła siła przetargowa rodzimego kapitału, który dotąd mógł z łatwością utrzymywać niski poziom pensji oraz śmieciowe zatrudnienie (nie podoba się? To mam na twoje miejsce trzech takich jak ty, tylko tańszych!). A teraz jest mu trudniej. Stąd ta ochota kapitału do szerszego otwierania drzwi dla pracowników ze Wschodu.

I nie chodzi w tym miejscu o to, by rozstrzygać polityczno-ekonomiczny spór o to, jak szeroko otworzyć drzwi dla migracji zarobkowych do Polski. Chciałem jedynie pokazać, że jeżeli temat migracji leży w obszarze zainteresowania lobby pracodawców, to niemal automatycznie oznacza, iż jest to temat dla przedstawicieli świata pracowników. I gdyby Polska była normalną demokracją, to takie rzeczy nie powinny budzić żadnej kontrowersji. Ale budzą.

Obrazki obrazkami, ale fakty wyglądają jeszcze gorzej. Według OECD w roku 2013 poziom uzwiązkowienia w Polsce wyniósł 12,7 proc. To kontynuacja trendu powolnego spadku (jeszcze w 2008 r. było 15,1 proc.). Więcej od nas mają dziś nawet latynoscy prymusi waszyngtońskiego konsensusu: Meksyk i Chile. Nie mówiąc o zachodnioeuropejskich rekordzistach: Islandii (86 proc.), Finlandii (69 proc.), Szwecji (67 proc.) czy Danii (66 proc.).

Ale nie o samą gęstość uzwiązkowienia jednak chodzi. Być może jeszcze bardziej liczy się odsetek pracowników, których te związki faktycznie reprezentują. Czyli mówiąc wprost: o beneficjentów związkowych rokowań i ustaleń. O to chodzi na przykład w modelu francuskim, gdzie do związków należy zaledwie 7,7 proc. pracującej populacji. Ale jednocześnie zbiorowe spory wpływają na sytuację… 98 proc. siły roboczej. Podobnie wysoki (powyżej 90 proc.) wskaźnik mają jeszcze Austria, Belgia i Finlandia. W Polsce ten współczynnik wyniósł w 2013 r. 14,7 proc. (tu znów delikatny spadek w porównaniu z 2008 r.).

I nie oznacza to bynajmniej, że związki nad Wisłą są tak okropne i walczą tylko o interes swoich członków. Problem raczej na tym, że u nas organizacje pracownicze mają coś do powiedzenia niemal wyłącznie w sektorze publicznym (to spadek po PRL-u). A w prywatnym są w zasadzie nieme. Po pierwsze z powodu ostrego oporu pracodawców („Istnienie związków zawodowych nie leży w kulturze korporacyjnej naszej firmy” – usłyszał kiedyś kolega, próbując organizować związki w branży dziennikarskiej). A dwa – ponieważ w Polsce żadna władza nigdy nie wspierała aktywnie idei uzwiązkowienia. Obecna też tego niestety nie robi (wkrótce w papierowej POLITYCE będziemy mieli na ten temat wywiad z czołowym badaczem polskiej pracy Juliuszem Gardawskim).

Czy to wszystko takie złe? Tak, słabe związki to bardzo zła sytuacja dla gospodarki. Bo jeśli z prezentowanych tu danych OECD da się wyciągnąć jakiś wniosek, to najprędzej taki, że w krajach bogatych i dobrze sytuowanych związki zawodowe są silne (i historycznie rzecz biorąc, one ten dobrobyt poprzedziły i jakby wywołały). Zwłaszcza gdy mówimy o europejskim modelu kapitalizmu, do którego z racji geograficzno-kulturowych powinno nam być najbliżej. Wszędzie tam opinia publiczna rozumie, że związki są jak… pszczoły. Może i ich ciągłe brzęczenie czasem nas denerwuje. Ale zapytajcie biologa, co by się stało, gdyby pszczół w ekosystemie zabrakło. A wraz z nią pierwszego z wyrazistych modeli predystrybucyjnych.