Trzecie: Wprowadzić pracę gwarantowaną!

Praca gwarantowana to pomysł zarazem stary i nowatorski. Owszem, już go próbowano. Zazwyczaj z całkiem niezłym skutkiem. W zasadzie można więc po niego znowu w każdej chwili sięgnąć.

Wracamy do przechadzki po ogrodzie pomysłów na realistyczną walkę z nierównościami społecznymi. Przypomnijmy, że naszym przewodnikiem jest zmarły w styczniu 2017 r. ekonomista Anthony Atkinson. Dziś przyjrzymy się bliżej roślinie o nazwie praca gwarantowana.

Nie jest to całkiem nowy okaz. Przypomnijmy, że w latach 1935-1943 najważniejszym filarem rooseveltowskiego New Dealu była agencja rządowa WPA (Works Progress Administration). Sfinansowała ona (bagatela) 8 milionów miejsc pracy dla bezrobotnych Amerykanów. Realizowała głównie roboty publiczne w dziedzinie infrastruktury.

Dziś, podróżując po Stanach Zjednoczonych, właściwie nie sposób ominąć wymiernych efektów tamtych działań. Bez WPA Ameryka prawdopodobnie nie wyszłaby z kryzysu lat 30. tak szybko, a już na pewno nie odbiłaby się tak mocno w kierunku tzw. złotej epoki kapitalizmu.

Nie wszyscy wiedzą jednak, że mocne zaangażowanie amerykańskiego państwa w gwarantowanie pracy nie skończyło się wraz ze śmiercią Roosevelta. W latach 60. w ramach programu War on Poverty (Wojna z biedą) kolejne administracje stworzyły kolejnych 4,3 mln miejsc pracy. Do odwrotu zatrąbił dopiero Ronald Reagan w latach 80., twierdząc, że dawanie pracy nie jest rolą państwa. Reaganowskie podejście zostało ochoczo podchwycone przez biznes, który bardzo nie lubi konkurować z państwem w roli pracodawcy.

Dlaczego? Świetnie wyjaśnił to już w latach 40. Michał Kalecki. Pokazując w eseju „Polityczne aspekty pełnego zatrudnienia”, że w interesie prywatnych pracodawców jest mieć dostęp do tzw. rezerwowej armii bezrobotnych. A więc zasobu siły roboczej, gotowej do podjęcia jakiejkolwiek pracy. Kalecki pokazał, że w zasadzie państwo mogłoby (a nawet powinno) konkurować z pracodawcami prywatnymi. Prywatny biznes bardzo się tego jednak boi i robi wszystko, by temu zapobiec. Na przykład przekonując na prawo i lewo (via kontrolowane przez siebie opiniotwórcze media), że państwo powinno trzymać się od gospodarki z dala. Coś nam to przypomina?

Tymczasem Anthony Atkinson twierdzi, że powinniśmy ten pomysł odkurzyć. Tak, właśnie dziś. A więc w czasach, gdy pensje od dekad nie nadążają za wzrostem produktywności, szerzy się korzystny dla pracodawcy model zatrudnienia ad hoc (vide model biznesowy Ubera) oraz tzw. pozakodeksowe formy zatrudnienia. W takim świecie państwo powinno gwarantować pracę każdemu, kto chce ją podjąć. W tym sensie rząd byłby kimś w rodzaju pracodawcy ostatniej szansy.

Mogłoby to działać w sposób następujący. Zapisujemy w ważnym akcie prawnym (na przykład w konstytucji), że każdy ma prawo do pracy w określonym wymiarze czasu. Wymiar ten może zmieniać się wraz z rozwojem gospodarki (generalnie powinniśmy dążyć do tego, by pracować coraz mniej, ale pewnie nam nie pozwolą).

Załóżmy więc, że ktoś pracuje w firmie XYZ na pół etatu. Państwo powinno mu wtedy zagwarantować pracę na drugą połówkę. Oczywiście wymaga to zabezpieczenia się przed tym, by pracodawca prywatny nie mógł tak żonglować definicją obowiązków, by utrudnić skorzystanie z oferty „rządowego zatrudnienia”. Z drugiej strony jednak można liczyć na to, że wzmocniony nieco państwowym zatrudnieniem pracownik będzie miał trochę silniejszą pozycję wobec rzeczonego XYZ i możliwość postawić się pracodawcy.

Pożytki będą zdaniem Atkinsona znaczące. W przeciwieństwie do klasycznych projektów z arsenału welfare state gwarantowana praca nie wypycha z rynku pracy i nie premiuje bezczynności. Przeciwnie – podkreśla jej społeczną wartość. Jednocześnie państwo wysyła czytelny sygnał, że nikt nie jest „zbyt małym trybikiem, by zostawić go samemu sobie”. Propozycja dość dobrze współgra z większością statystyk, pokazujących, że praca pomaga wyjść z biedy (średnio w jednym na dwa przypadki). Można również oczekiwać pewnych oszczędności po stronie wydatków socjalnych (zasiłki dla bezrobotnych).

Na koniec argument ad PRLum. Którego Atkinson (jako Anglik) oczywiście nie podnosi. Ale podniosą go pewnie wszyscy ci, którzy pamiętają pozorne pełne zatrudnienie czasów PRL i związaną z tym demoralizację świata pracy. Wyjść naprzeciw tym obawom nietrudno. Nasz schemat odróżnia od peerelowskiego „czy się stoi, czy się leży…” kluczowy kontekst ekonomiczny. W PRL nie było w zasadzie sektora prywatnego (poza rolnictwem i drobnym rzemiosłem). Dziś z kolei żyjemy w kapitalizmie, gdzie państwo nie będzie jedynym pracodawcą. I nikt tego kapitalizmu nie zamierza obalać. Chodzi tylko o to, żeby mu wyperswadować, by przestał uparcie podcinać gałąź, na której siedzi.