Piąte: wprowadzić spadek powszechny!

Fakt jest taki, że żyjemy w późnym kapitalizmie. Jeśli więc chcemy choć trochę wziąć się za bary z problemem nierówności ekonomicznych, trzeba zamieszać po stronie zakumulowanego kapitału.

Od początku roku pozwalam sobie w tym miejscu podrzucać bardzo konkretne pomysły wyrównywania społeczeństw w warunkach bardzo realnego kapitalizmu. Porady czerpię z książki „Nierówności” Anthony’ego Atkinsona (2015), zmarłego w styczniu brytyjskiego pioniera badań nad ekonomicznymi nierównościami.

Dziś czas na krok piąty. A więc pomysł na to, jak „pomóc” kapitałowi. By nie odkładał się tylko w tych samych rękach. A mówiąc bardziej precyzyjnie – na kontach już i tak dość pełnych, w aktywach już i tak sytych czy wreszcie w nieruchomościach i tak świetnie wycenianych przez rynek. Tylko by rozpełzał się po społeczeństwach trochę bardziej równomiernie.

Zacznijmy od podstaw. W późnym kapitalizmie nie jest oczywiście tak, że tylko bogaci mogą coś odłożyć. To nie pierwsza połowa XIX wieku, gdy ogromna część klasy robotniczej żyła z dnia na dzień. Możliwości akumulacji kapitału przez niższe warstwy społeczne od kilku dekad (neoliberalizm) się obniża. Ale wciąż (zwłaszcza na Zachodzie) istnieje. Z tym odkładaniem jest jednak problem. A właściwie dwa.

Po pierwsze, wszędzie z wyjątkiem kilku krajów zachodnich (Niemcy, Austria) jest on pakowany w zapewnienie podstawowej potrzeby mieszkaniowej. Dlaczego tak się dzieje – to temat na inną rozmowę. Dużą rolę odgrywa tu wycofanie się większości zachodnich państw z roli regulatora rynku mieszkaniowego. A także podmycie wiary w wydolność systemów emerytalnych (odchodzenie od systemu zdefiniowanego świadczenia). W konsekwencji ludzie się boją i ładują swoje oszczędności w mieszkania. Jeśli masz więcej kapitału, to może być dla ciebie nawet niezła inwestycja. Ale im jesteś uboższy, tym bardziej kredyt hipoteczny staje się kulą u nogi (choćby w sensie mobilności) oraz maszynka do wysysania z człowieka wszystkich nadwyżek finansowych.

Po drugie, pozycja drobnego ciułacza na rynku finansowym jest zasadniczo gorsza niż dużego gracza. Dużo łatwiej wpuścić go w maliny, wykorzystać niewiedzę albo po prostu oskubać. Choćby przy pomocy wysokich opłat transakcyjnych, które de facto uniemożliwiają jakąkolwiek akumulację. Sprawiając, że drobny ciułacz na zawsze pozostanie drobnym ciułaczem. Tyle że posiadającym parę instrumentów finansowych.

Aby to zmienić, Anthony Atkinson proponuje kilka mechanizmów. Pierwszym i najprostszym jest oczywiście wymuszanie przez państwo na rynku, żeby istniały jakieś przejrzyste formy bezpiecznego inwestowania. Choćby poprzez obligacje skarbowe oprocentowane lekko powyżej inflacji. Akurat w Polsce nie jest z tym tak najgorzej.

Bardziej ambitne posunięcie to plan powszechnego spadku. Wielu się pewnie zdziwi, ale tę propozycję rzucił już w roku 1797 jeden z ojców założycieli USA Thomas Paine (pisał o tym w „Agrarian Justice”). Filozof argumentował tak: silni na pewnym etapie rozwoju społeczeństw uwłaszczyli się na wspólnej własności, mówiąc, że teraz ta ziemia jest moja. Takie były początki kapitalizmu (mniej więcej w tym samym czasie Adam Smith nazwał to „akumulacją pierwotną”). I niech sobie kapitalizm dalej istnieje, ale aby wynagrodzić tamtą przemoc, stwórzmy coś w rodzaju publicznego funduszu, który będzie wypłacał każdemu człowiekowi ekwiwalent utraconego spadku. Najlepiej w momencie wchodzenia przezeń w dorosłe życie.

Minęło z górką dwieście lat i kapitalizm bardzo się od tamtej pory rozwinął. Tylko jakoś o „zadośćuczynieniu” po drodze zapomniano i idea powszechnego spadku się nigdy nie zmaterializowała. Rozważano ją jednak na papierze. Ile miałaby wynosić? Paine myślał podobno o 15 funtach, co w roku 1797 odpowiadało rocznego dochodu rolnika angielskiego. W latach 90. XX wieku do sprawy wrócił głośny amerykański konstytucjonalista Bruce Ackermann. Proponując 80 tys. dolarów (dwukroktność ówczesnej rocznej mediany zarobków w Stanach). W roku 2007 Julian La Grand proponował 10 tys. funtów dla Wielkiej Brytanii.

Jak to finansować? Bardzo prosto. Przy pomocy wyższego niż dotychczas podatku spadkowego. Który w większości krajów zachodnich jest niski (w Polsce „dzięki” PiS i Zycie Gilowskiej). A taki mechanizm byłyby przecież bardzo czytelny. Opodatkowujemy przekazywanie bogactwa, na które beneficjenci nie zapracowali (rodziców sobie przecież nie wybieramy). I oddajemy je na fundusz, który wyrównuje szanse startu w dorosłe życie. Oczywiście można dyskutować, w jakiej formie spadek miałby zostać wypłacony. I czy należy obłożyć go warunkami (zakaz transferu za granicę? nakaz wydania na edukację lub inwestycję w siebie? etc.) czy też postawić na wolność wyboru spadkobierców. Faktem jest jednak, że odpowiednio wysoki i równy spadek wiele by zmienił w temacie nierówności kapitałowych.