Odszedł Jacek Tittenbrun. Człowiek, który spisał patologie polskiej prywatyzacji

Zmarł Jacek Tittenbrun. 66-letni poznański ekonomista był jednym z pionierów innego, bardziej krytycznego spojrzenia na polską transformację.

Jego najbardziej znana praca to czterotomowe „Z deszczu pod rynnę. Meandry polskiej prywatyzacji”. To napisana z benedyktyńską starannością historia polskich przemian własnościowych, które ruszyły pod koniec lat 80. – jeszcze przed upadkiem PRL i z inicjatywy wierchuszki PZPR. A były kontynuowane przez nową solidarnościową elitę polityczną. – Pisałem to 12 lat. I to nie jest praca prokuratorska ani rzecz, której da się użyć do bieżącej walki politycznej. Pewnie dlatego, że dostaje się w niej każdemu: tzw. postkomunistom, ludowcom, liberałom, solidarnościowcom i prawicy. Czyli wszystkim tym, przez których spora część polskiego społeczeństwa trafiła po 1989 roku z deszczu pod rynnę – mówił mi Tittenbrun w rozmowie dla „DGP” w 2013 roku.

Tittenbrunowska krytyka polskich przemian była inna od tej formułowanej przez prawicę publicystyczną i bliskich jej ekonomistów (choćby prof. Witolda Kieżuna). Tittenbrun nie mówił, że patologie transformacji uderzyły „w Polskę” albo „w Polaków”. Kto tak twierdził, ten – jego zdaniem – rozmywał problem. Tragedia polskiej transformacji była bowiem bardziej realna i polegała na tym, że z deszczu pod rynnę wpadły niektóre grupy polskiego społeczeństwa. I co najsmutniejsze, były to właśnie te klasy, którym już za PRL było najtrudniej. Głównie robotnicy. Potem zaś pracownicy.

Była to perspektywa marksistowska, a Tittenbrun nie krył się z tym, że zawsze był marksistą. Już w latach 70. i 80. należał do tych ekonomistów, którzy atakowali PZPR z lewej – za odejście od postępowych ideałów i koncentrację na utrzymaniu władzy. W tym sensie robił to, co Kuroń i Modzelewski półtorej dekady wcześniej, zanim porzucili swój rewizjonizm. Z tego powodu nie po drodze mu też było z przechodzącą na radykalnie antylewicowe pozycje Solidarnością.

Tittenbruna bolało to, że za PRL samej klasie robotniczej – poza pewnymi enklawami – wiodło się raczej kiepsko. Dość szybko klasą panującą w Polsce Ludowej stała się bowiem nomenklatura. Tworzyli ją głównie kierownicy przedsiębiorstw państwowych, czyli odpowiednicy dzisiejszych menedżerów. To oni kryli się za państwem jako symbolicznym właścicielem przedsiębiorstw państwowych. Do tego dochodzili dygnitarze partyjni i wyżsi urzędnicy. Przedstawiciele tych trzech grup wymieniali się na najważniejszych stanowiskach w państwie i gospodarce. To była karuzela stanowisk. Jak już raz na nią wsiadłeś, miałeś dobrą robotę do końca życia. Jednego dnia taki ktoś był dyrektorem spółdzielni, potem redaktorem naczelnym ważnej gazety, później znów sekretarzem w województwie. Tym ludziom za socjalizmu wiodło się świetnie, a w kapitalizmie nawet lepiej. Robotnikom odwrotnie. W PRL było im ciężko, a po 1989 roku – jeszcze ciężej. A sposób przeprowadzenia polskiej prywatyzacji to właśnie jeden z powodów takiego obrotu spraw.

Takie podejście nie mieściło się po 1989 roku w głównym nurcie debaty ekonomicznej. Tittenbrun miał jednak swoich wiernych uczniów, zgromadzonych głównie w poznańskich środowiskach anarchistycznych, choć nie tylko. Od czasu tragicznego wypadku, w którym Tittenbrun stracił wzrok, otaczała go na dodatek mgiełka tajemnicy. Mimo problemów ze zdrowiem Tittenbrun pisał sporo i do końca, nie tylko po polsku. Wiele jego mniej znanych prac ciągle czeka na odkrycie przez młodszych.